Wel eens gedacht aan het maken van een reis dwars door Europa? Van de ijskoude Noorse fjorden via Zweden, Denemarken, Duitsland en Oostenrijk naar het warme water van de Adriatische Zee? En dan niet in een paar uur per vliegtuig, maar in zes dagen per trein? Het lijkt wel een anachronisme, maar slow travelling is bezig met een come back, in een tijd waarin we Easy Jet en Ryan Air ons het avontuur van de reis hebben laten afpakken in ruil voor zogenaamde tijdwinst. Vergelijk het met de opkomst van de vooral onder hipsters weer zeer populaire filterkoffie. Geen Nespresso-machines meer die het water razendsnel door de cups jagen, maar een ouderwets filter met versgemalen koffie waar het water tergend langzaam doorheen sijpelt. De romantisch ingestelde geest neemt weer de tijd… en de trein. Geen reismiddel is bovendien geschikter om je te verliezen in sublieme landschappen, een favoriete romantische bezigheid. Neem de route Bergen – Oslo – Malmö – Kassel – München – Bologna. Van Bergen naar Oslo rijdt de trein via de spectaculaire Hardangervidda, met 1222 meter het hoogste bergplateau van Europa en het decor voor wat Lonely Planet één van de allermooiste treintracés ter wereld noemt. Dan is er de rit van Malmö naar Kopenhagen via ‘The Bridge’ over de adembenemend wijdse Øresund. Via Denemarken eenmaal in Hamburg aangekomen, gaat de reis naar het uiterste zuiden van Duitsland voor het fenomenale laatste traject. Dwars door de Beierse en Oostenrijkse Alpen en de Italiaanse Dolomieten brengt de trein je via de Brennerpas naar Bologna, een stad met een Middeleeuws hart, onaangetast door massatoerisme.

Deze foto is genomen op die route door de Brennerpas. Het is alsof je met de trein door een schilderij van Caspar David Friedrich rijdt. Romantischer kan reizen niet worden…

Van 11 oktober 2014 tot en met 25 januari 2015 is in Het Noordbrabants Museum in ‘s

Hertogenbosch een staalkaart te zien van de negentiende-eeuwse romantische schilderkunst van de Lage Landen. In de tentoonstelling wordt met ruim honderd schilderijen, meubilair, kleding en muziek een beeld geschetst van deze invloedrijke periode uit de Nederlandse kunstgeschiedenis.

Het hart van de tentoonstelling Een Romantische Reis wordt gevormd door de collectie Rademakers. Een unieke, omvangrijke en zeer coherente verzameling van uitsluitend romantische schilderijen uit de eerste zeven decennia van de negentiende eeuw, gemaakt door kunstenaars uit Nederland en België.  De werken zijn bijeengebracht door de in Roosendaal geboren Jef Rademakers en zijn vrouw Ursula. Na een succesvolle carrière als televisieproducent zoekt Jef Rademakers een nieuwe manier om zijn leven – naar eigen zeggen – te ‘betoveren’. Hij begint met het verzamelen van Nederlandse en Belgische meesters en werpt zich op als pleitbezorger van het romantische levensgevoel.

Met tussenstops in o.a. Sint Petersburg, Leuven en Helsinki heeft de verzameling de afgelopen jaren een spraakmakende wereldtournee beleefd. De tentoonstelling in Het Noordbrabants Museum wordt de eindhalte. Het is de eerste én de laatste kans om de volledige Collectie Rademakers in zijn huidige omvang in Nederland te ervaren, Jef en Ursula Rademakers hebben besloten na vijfentwintig jaar een punt te zetten achter hun verzamelwoede.

De romantiek is ook vertegenwoordigd in de vaste presentatie van Het Noordbrabants Museum. In de achttiende-eeuwse paleiszalen neemt de kunstenaarsdynastie van de familie Knip een belangrijke plaats in. Vader Josephus Augustus Knip stond bekend om zijn idyllische landschappen. Dochter Henriëtte Ronner-Knip bereikte de top van haar roem met haar kattenschilderijen. In de Blauwe Salon wordt vroeg negentiende-eeuwse genreschilderkunst getoond van internationaal gewaardeerde Brabantse kunstenaars als Adriaan de Lelie en Petrus van Schendel.

Van 11 oktober 2014 tot en met 22 maart 2015 is in het Gemeentemuseum Den Haag de tentoonstelling Romantische mode – Mr Darcy meets Eline Vere te zien. Ruisende zijde, adembenemende borduursels, ruches en grote crinolines. Wollen maatkleding voor dandy’s en chique baljurken voor ladies. Dit najaar sprankelen de kostuums uit de tijd van Jane Eyre, Eline Vere, Jane Austen’s Pride and Prejudice en Downton Abbey in volle glorie in een grote tentoonstelling over mode in de 19de eeuw. Naast complete kostuums is er aandacht voor schitterende accessoires, strakke korsetten en originele modeprenten en foto’s. Veel stukken zijn speciaal voor deze tentoonstelling gerestaureerd en worden voor het eerst aan het publiek getoond. Hoe actueel de 19de eeuw nog steeds is, blijkt uit hedendaagse creaties die in de tentoonstelling zijn opgenomen. Modeontwerpers laten zich vandaag de dag inspireren door 19de-eeuwse vormen, silhouetten of technieken uit de 19de eeuw: het schitterende borduurwerk van Jan Taminiau, het dandyisme van Vivienne Westwood en de (donkere) romantiek van Jean Paul Gaultier en Edwin Oudshoorn.

De 19de eeuw was een opwindende en dynamische tijd vol maatschappelijke veranderingen. De welgestelde adel en regenten waren niet langer de enigen die zich volgens de nieuwe modetrends konden kleden. Mode was hoogst belangrijk om je mee te onderscheiden in de society. Hoe kleedde het ‘nieuwe geld’ zich? En op welke manier kon de oude adel zich met hun kledij onderscheiden aan het hof? Het modenieuws werd in de 19de eeuw steeds sneller en sneller verspreid door de opkomst en steeds grotere invloed van de modetijdschriften. Het silhouet van de modieuze vrouw veranderde voortdurend, de mannenkleding emancipeerde en er kwam voor het eerst speciale kinderkleding op de markt. Nieuwe verfstoffen zorgden voor japonnen in sprankelende kleuren, waarbij aan het verfproces soms zelfs arsenicum te pas kwam. Alles om maar mooi voor de dag te komen! Er is momenteel veel belangstelling voor de geschiedenis en romantische kleding van de 19de eeuw. Denk aan het naspelen van de aankomst van koning Willem I op het Scheveningse strand, het succes van vele kostuumdrama’s, en de baard en snor die weer volop in de mode zijn.

Aan de hand van de mode- en kostuumcollectie van het Gemeentemuseum Den Haag worden in de tentoonstelling en catalogus verschillende thema’s belicht die actueel waren in de 19de eeuw, van hygiëne & gezondheid, kleuren & materialen tot etiquette & status en modewereld & couturiers. Ook de kleine persoonlijke verhalen komen aan bod, die de mensen uit de 19de eeuw even heel dichtbij brengen. Dat alles in een prachtige enscenering door vormgever Maarten Spruyt en Tsur Reshef waardoor de personages uit de literatuur, films en televisieseries tot leven komen: van Mr Darcy, de familie Kegge uit de Camera Obscura tot la Dame aux Camelias en Eline Vere.

Een romantische trend in eten zijn de ‘vergeten groenten’. Pastinaak, schorseneren en aardperen, ooit in Nederland wijdverbreid, waren tot voor kort volledig van het menu verdwenen. De laatste jaren zetten veel toprestaurants ze echter opnieuw op de kaart en zijn ze zelfs in supermarkten verkrijgbaar. De pastinaak, een witachtige wortel van ongeveer twintig centimeter met een zoete anijsachtige smaak, was vroeger het zoetmiddel van de armen. Schorseneren zijn langwerpige stengels die naar asperges smaken, vandaar hun oude bijnaam ‘armeluisasperges’. En de aardpeer, ook bekend onder de namen topinamboer en Jeruzalem-artisjok, is een wrattige aardappelsoort.

Vergeten groenten zijn in veel opzichten romantisch. Allereerst verwijzen ze naar vervreemding, het idee dat de consumptiemaatschappij met zijn kant-en-klaarmaaltijden ons vervreemd heeft van oorspronkelijk eten. Rousseau merkte al op: ‘Ik zou altijd zo dicht mogelijk bij de natuur blijven om de zinnen te strelen die de natuur me gegeven heeft, want ik ben ervan overtuigd dat mijn genietingen des te meer werkelijkheid voor me zullen hebben naarmate haar aandeel erin groter is.’ Vergeten groenten kunnen ook met een nationalistische bril bekeken worden: wij Nederlanders hebben onze eigen traditionele eetcultuur verkwanseld voor pizza’s en hamburgers. Oudhollandse groenten staan symbool voor de band die Nederlanders onderling voelen. Als we ervan eten, voelen we ons als het ware extra Nederlands en leren we letterlijk onze wortels weer waarderen. Tot slot zijn vergeten groenten exotisch: ze beloven een nieuwe, intensere smaak dan we nu gewend zijn. Het exotische zit hem in dit geval niet in de herkomst uit verre landen, maar in het stammen uit lang vervlogen tijden.

Naast romantische argumenten zijn er ook rationele argumenten voor vergeten groenten aan te dragen. Bij de veredeling van groenten lag decennialang de nadruk op ‘goedkoper’ en ‘sneller’, waardoor een smaakvervlakking optrad. Een ander argument betreft de zorg voor het milieu. Veel groenten in de supermarkt worden vanuit de hele wereld ingevlogen, met alle luchtvervuiling van dien. Het is daarom goed om niet-veredelde en regionaal verbouwde groenten te eten, in plaats van gekweekte, met allerlei bestrijdingsmiddelen verpeste groenten die het milieu belasten.

Waarom zijn vergeten groenten eigenlijk vergeten? Pascal Jalhay, de voormalige chef van het ooit met 2 Michelinsterren bekroonde restaurant Vermeer, beantwoordde de vraag, waarom hij in zijn kookboek Pascal Jalhay proeft niet met vergeten groenten werkt, droogjes met: ‘Ze zijn niet voor niets vergeten.’ De aardpeer bijvoorbeeld is met al zijn knobbels moeilijk te schillen en verliest snel zijn versheid, zeker in vergelijking met de aardappel, die ook nog eens een hogere opbrengst heeft. Verder bevat de aardpeer inuline, een stof die kan leiden tot winderigheid. Al in 1621 verzuchtte de Engelse boer John Goodyer in Gerards Herbal: ‘Hoe ze ook bereid worden, ze veroorzaken smerige, stinkende winden in het lichaam, ze pijnigen de maag en zijn als eten meer geschikt voor zwijnen dan mensen.’ Inuline zit ook in de schorseneer en daarbij scheidt deze groente bij het schillen een kleverige melk af die huidirritatie kan veroorzaken, waardoor hij vroeger de bijnaam ‘keukenmeidenverdriet’ had. Schorseneren zijn alleen in de herfst en winter te verkrijgen en de oogst is lastig, want er moet diep gegraven worden om de lange stengels uit de grond te krijgen. Verder luistert het kookproces nauw: de groente krijgt snel een papperige structuur. De stengels moeten van gelijke dikte zijn, anders is het ene gedeelte nog ongaar en het andere al slap. De pastinaak heeft van de drie de minste nadelen, maar ook deze groente is verdrongen door de aardappel, vooral vanwege diens langere houdbaarheid.

De term ‘vergeten groenten’ is in Nederland geïntroduceerd door Jac Nijskens. In het Noord-Limburgse Beesel richtte hij de Historische Groentehof op, waar nu zo’n 450 soorten vergeten groenten groeien. Hij ziet een praktische reden voor de herontdekking van vergeten groenten. De nadelen zijn volgens hem inmiddels op te vangen met moderne technieken als oogstmachines, snel transport, koeling en geautomatiseerde schilmethodes. Vanuit romantisch oogpunt is het ironisch, dat juist de moderne technologie het weer mogelijk maakt om ouderwetse, regionale en authentieke smaken te proeven – voor zover je de aardpeer, die net als de aardappel zijn wortels heeft op het Amerikaanse continent, als regionaal kunt bestempelen.

De Keuringsdienst van Waarde wijdde op 27 februari jl. een aflevering aan de mythe achter ‘ambachtelijk vervaardigde, handgeschepte’ chips. Het team nam daartoe een kijkje in de keuken van Hoeksche Chips. Dit streekproduct wordt volgens de site van het bedrijf Hoeksche Hoeve ‘gebakken door boeren op de boerderij’. Tegelijkertijd bracht een KRO-verslaggever een bezoekje aan de fabriek van Lays, waar dagelijks 750 duizend zakken chips van de band rollen. Niet ambachtelijk vervaardigd en niet handgeschept, maar volgens de woordvoerder wél ‘de beste chips tegen de beste prijs’. Dat laatste klopt zeker, met een kiloprijs van € 4,- voor Lays tegen € 13,- voor bijvoorbeeld Kettle Chips, nog zo’n merk dat ambachtelijke chips op de Nederlandse markt brengt.
Gortdroog brengt de Keuringsdienst van Waarde in beeld dat er tussen het productieproces van Hoeksche Chips en dat van Lays nauwelijks verschil bestaat, behalve dan de schaal waarop geproduceerd wordt. Zien we bij Lays een steriele fabriek en een volledig geautomatiseerd proces waar geen mens aan te pas komt, in de Hoeksche Waard is het een boerenschuur die niets anders blijkt te zijn dan de overkapping van een eveneens volledig geautomatiseerde productielijn. Een machine sorteert en wast de aardappelen, waarna een volgende machine de aardappelen snijdt en weer een andere machine de schijfjes in de olie gooit en tijdens het bakken draait. Ook hier is geen mens, laat staan een boer te zien. Net als bij Lays is de rol van de mens gereduceerd tot het afstellen van machines.
Als de verslaggever aan aardappelboer en fabriekseigenaar Henk Scheele vraagt hoe het nou zit met de term ‘handgebakken’ op de verpakking, geeft deze eerlijk toe dat daar in de praktijk niet veel van klopt. Ter verontschuldiging voegt hij er aan toe : “De mens wil weg bij het fabrieksmatige. Wat met de hand wordt gedaan, doet ’t beter. Dat hoort gewoon bij deze tijd. De mens wil een stukje beleving.” Aan dat stukje beleving hangt wel een stevig prijskaartje, namelijk tussen de € 2,50 en € 3, – voor een zak chips waar volgens de producent voor welgeteld € 0,10 aan aardappel in zit. We hebben het er blijkbaar graag voor over, want de merken die zogenaamd ambachtelijk vervaardigde chips aan de man brengen, zijn allang niet meer op de vingers van één hand te tellen. Big business!

Wie aan de gemiddelde koper van zo’n zak (te) dure chips vraagt of hij/zij erin gelooft dat chips, zelfs in deze hoeveelheden, met de hand wordt vervaardigd, kan op een lacherige reactie rekenen. Ieder weldenkend mens weet immers dat dit technisch gezien onmogelijk is. Waarom laten we ons dan toch foppen? Het is te wijten aan onze romantische inborst, onze hang naar het natuurlijke en daarmee onze aangeboren afkeer van technologie. De aanzet hiertoe werd gegeven door onder anderen de Britse schrijfster Mary Shelley (1797-1851) die met haar roman Frankenstein het idee populariseerde dat wetenschap niet in de hand te houden is en perverse gevolgen kan hebben. In tegenstelling tot niet-romantische delen van de wereld als China en Japan, heeft als gevolg daarvan in ons deel van de wereld een diep wantrouwen ten aanzien van technologie postgevat. Onze aanname is dat eten, door de natuur voortgebracht met zo min mogelijk inmenging van mens en technologie, per definitie beter, gezonder en lekkerder is. En dat terwijl de huidige levensmiddelentechnolgie onze voeding veiliger dan ooit heeft gemaakt. Wat de smaak betreft: bekijk hier wat sterrenchefs Robert Kranenborg en Richard van Oostenbrugge vinden van het verschil tussen chips van Lays en ‘dikdoeners’ als Kettle, Hoeksche Hoeve en Tyrell’s.

De Laatste Paling, het leuke foodblog van Annemarie Geleijnse en Rineke van Houten, schonk eind vorig jaar ook al aandacht aan het verschijnsel ambachtelijk gebakken chips. Hun blog over de ‘fraaie verhalen van ijverige chipsmarketeers’, getiteld Krakende onzin, lees je hier

De term nationalisme werd geïntroduceerd door Johann Gottfried Herder, een vroeg-romantische Duitse filosoof, die van mening was dat niet alleen individuen, maar ook groepen mensen authentiek konden zijn. Het fenomeen hing direct samen met de modernisering van de maatschappij en het ontstaan van staten rond het jaar 1800.

Anno 2014 is het nationalisme in Nederland – weer – alom vertegenwoordigd. Vorig jaar vierde het Nederlandse koningshuis zijn 200e verjaardag, maar het lijkt wel alsof het altijd heeft bestaan. Beatrix bekleedde haar functie in principe voor het leven en deed pas op hoge leeftijd afstand van haar taak. Willem-Alexander heeft het stokje overgenomen, om op zijn beurt vermoedelijk weer decennialang het koningschap te vervullen. Op deze manier krijgt de monarchie een zo stabiel mogelijk gezicht. Politici, voetballers en acteurs komen en gaan, maar de koning is een constante waarde in het nieuws, op vaste momenten als Prinsjesdag of in de laatste roddels over de koninklijke familie.

Critici die wijzen op het gebrekkige democratische gehalte van het koningshuis, benoemen juist een sterk punt. Omdat het staatshoofd niet is gekozen, bezit het een aura van onvoorwaardelijkheid en tijdloosheid. Op de achtergrond was Beatrix altijd aanwezig en waakte ze over ons. Bij een nationale ramp kwam ze kijken, sprak ze met slachtoffers en betuigde ze haar medeleven. Ze was de moeder van de natie, een zekerheid in onzekere tijden. Ze sprak geregeld haar bezorgdheid uit over ontwikkelingen in de Nederlandse maatschappij zoals een wijze moeder haar kinderen liefdevol advies geeft. Net als God, was ze een omnipresent hoger wezen dat van veraf op ons neerzag. Ze onderstreepte haar unieke status door over zichzelf in meervoud te spreken: ‘Wij, Beatrix, Koningin der Nederlanden.’

Deze sterke punten maken veel kritiek op het Nederlandse koningshuis krachteloos. Met kosten die meer dan honderd miljoen euro per jaar bedragen, is het een van de duurste koningshuizen van Europa. Maar in een enquête van opiniepeiler Maurice de Hond uit 2011 geeft 70 procent van de Nederlanders aan dat het koningshuis een goede functie vervult. Daarbij is het koningshuis de laatste jaren steeds vaker in de media. De Evangelische Omroep produceert het televisieprogramma Blauw Bloed, in showbizzprogramma’s als RTL Boulevard verschijnen regelmatig royalty watchers en roddelbladen doen wekelijks verslag van het wel en wee van de koninklijke familie. Vooral het mediagenieke optreden van koningin Máxima, al jaren met afstand het populairste lid van het koningshuis, belooft een zonnige toekomst voor de Nederlandse monarchie.

De populariteit van het koningshuis past in een bredere trend: Nederland wordt steeds nationalistischer. De quizshow Ik hou van Holland groeide vanaf de start in 2008 uit tot een van de best bekeken programma’s op de Nederlandse televisie met regelmatig meer dan twee miljoen kijkers. Bedrijven haken handig in op de trend en noemen hun producten ‘Nederlands’. Zo is er sinds 2004 de Nederlandse Energie Maatschappij, waarvoor een zeer Nederlandse Natasja Froger reclame maakt. Haar eigen bekendheid is weer te danken aan de groeiende populariteit van het Nederlandse lied, waarvan haar echtgenoot René Froger een van de bekendste vertolkers is. Albert Heijn vermeldt op de achterkant van melkpakken dat zijn zuivel van Nederlandse bodem is, omdat ‘wat je van dichtbij haalt natuurlijk lekkerder is’. En in de maand waarin Koningsdag valt, kan de oer-Hollandse HEMA natuurlijk niet achterblijven. Ook de onschuldige Jip en Janneke ‘houden van Oranje’.